PURAANIC SUBJECT INDEX (From Nala to Nyuuha ) Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar
|
|
दश त्वा एते सोम अंशवः ।
तान्पूर्वया निविदा हूमहे वयं भगं मित्रमदितिं दक्षमस्रिधम् । स पूर्वया निविदा कव्यतायोरिमाः प्रजा अजनयन्मनूनाम् ।
विवस्वता चक्षसा द्यामपश्च देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥ऋ. १.९६.२ ॥
यथा पूर्वेभ्यो जरितृभ्य इन्द्र मय इवापो न तृष्यते बभूथ ।
तामनु त्वा निविदं जोहवीमि विद्यामेषं वृजनं जीरदानुम् ॥ऋ. १.१७५.६ ॥
जुषेथां यज्ञं बोधतं हवस्य मे सत्तो होता निविदः पूर्व्या अनु । किमु ष्विदस्मै निविदो भनन्तेन्द्रस्यावद्यं दिधिषन्त आपः । ममैतान्पुत्रो महता वधेन वृत्रं जघन्वाँ असृजद्वि सिन्धून् ॥ऋ. ४.१८.७ ॥ वि यद्वाचं कीस्तासो भरन्ते शंसन्ति के चिन्निविदो मनानाः ।
आद्वां ब्रवाम सत्यान्युक्था नकिर्देवेभिर्यतथो महित्वा ॥ऋ. ६.६७.१० ॥
तस्य निश्चिन्ता ध्यानम् । सर्वकर्मनिराकरणमावाहनम् । निश्चयज्ञानमासनम् । उन्मनीभावः पाद्यम् । सदाऽमनस्कमर्घ्यम् । सदादीप्तिरपारामृतवृत्तिः स्नानम् । सर्वत्र भावना गन्धः । दृक्स्वरूपावस्थानमक्षताः । चिदाप्तिः पुष्पम् । चिदग्निस्वरूपं धूपः । चिदादित्यस्वरूपं दीपः । परिपूर्णचन्द्रामृतरसस्यैकीकरणं नैवेद्यम् । निश्चलत्वं प्रदक्षिणम् । सोहंभावो नमस्कारः । मौनं स्तुतिः । सर्वसन्तोषो विसर्जनमिति य एवं वेद ॥मण्डलब्राह्मणोपनिषत् २.२.५ ॥
अभिषेकादात्मशुद्धिर्गंधात्पुण्यमवाप्यते शब्दकल्पद्रुमः -
नैवेद्यं, क्ली, (निवेदं निवेदनमर्हतीति । निवेद + ष्यञ् ।) देवाय निवेदनीयद्रव्यम् । तस्य निरुक्तिर्यथा, -- चतुर्व्विधं कुलेशानि द्रव्यं ते षड्रसान्वितम् । निवेदनात् भवेत्तृप्तिर्नैवेद्यं तदुदाहृतम् ॥ इति कुलार्णवे १७ उल्लासः ॥ तद्द्रव्याणि यथा, -- ससितेन सुशुद्धेन पायसेन ससर्पिषा । सितोदनं सकदलिदध्याद्यैश्च निवेदयेत् ॥ इति प्रपञ्चसारः ॥ तत् पञ्चविधम् । यथा, -- निवेदनीयं यद्द्रव्यं प्रशस्तं प्रयतं तथा । तद्भक्ष्यार्हं पञ्चविधं नैवेद्यमिति कथ्यते ॥ भक्ष्यं भोज्यञ्च लेह्यञ्च पेयं चूष्यञ्च पञ्चमम् । सर्व्वत्र चैतन्नैवेद्यमाराध्यास्यै निवेदयेत् ॥ * ॥ तत् पात्रं यथा, -- तैजसेषु च पात्रेषु सौवर्णे राजते तथा । ताम्रे वा प्रस्तरे वापि पद्मपत्रेऽथवा पुनः ॥ यज्ञदारुमये वापि नैवेद्यं स्थापयेद्बुधः । सर्व्वाभावे च माहेये स्वहस्तघटिते यदि ॥ इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ तद्दानफलं यथा, -- नैवेद्येन भवेत् स्वर्गो नैवेद्येनामृतं भवेत् । धर्म्मार्थकाममोक्षाश्च नैवेद्येषु प्रतिष्ठिताः ॥ सर्व्वयज्ञफलं नित्यं नैवेद्यं स्रर्व्वतुष्टिदम् । ज्ञानदं मानदं पुण्यं सर्व्वभोग्यमयं तथा ॥ मनसापि महादेव्यै नैवेद्यं दातुमिच्छति । यो नरो भक्तियुक्तः सन् दीर्घायुः स सुखी भवेत् ॥ महामायां कदा देवीमर्च्चयिष्यामि शक्तितः । नानाविधैस्तु नैवेद्यैरिति चिन्ताकुलस्तु यः । स सर्व्वकामान् संप्राप्य मम लोके महीयते ॥ इति कालिकापुराणे । १६९ । १७० । अध्यायः ॥ तत्कालो यथा, -- अर्व्वाक् विसर्ज्जनाद्द्रव्यं नैवेद्यं सर्व्वमुच्यते । विसर्ज्जिते जगन्नाथे निर्म्माल्यं भवति क्षणात् ॥ पञ्चरात्रविदो मुख्या नैवेद्यं भुञ्जते सुखम् ॥ इति गरुडपुराणम् ॥ तस्य स्थापनक्रमो यथा, -- गौतमीये । नैवेद्यं दक्षिणे भागे पुरतो वा न पृष्ठतः ॥ दक्षिणभागस्तु देवताया एव न तु साधकस्य । पक्वञ्च देवतावामे आमान्नञ्चैव दक्षिणे ॥ पुरश्चरणचन्द्रिकायाम् । दक्षिणन्तु परित्यज्य वामे चैव निधापयेत् । अभोज्यं तद्भवेदन्नं पानीयञ्च सुरोपमम् ॥ इति तन्त्रसारः ॥ तन्मुद्रा यथा, -- नैवेद्यमुद्रामङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां प्रदर्शयेत् । कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्मुद्रा प्राणस्य कीर्त्तिता ॥ तर्ज्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैरपानस्य तु मुद्रिका । अनामामध्यमाङ्गुष्ठैरुदानस्य तु सा स्मृता ॥ तर्ज्जन्यनामामध्याभिः साङ्गुष्ठाभिश्चतुर्थिका । सर्व्वाभिः सा समानस्य प्राणाद्यन्नेषु योजिता ॥ तारपूर्ब्बां जपेन्मुद्रां प्राणादीनां प्रदर्शयेत् ॥ इति यामलः ॥ ब्राह्मणाय तत्समर्पणं यथा, -- साक्षात् खादति नैवेद्यं विप्ररूपी जनार्द्दनः । ब्राह्मणे परितुष्टे च सन्तुष्टाः सर्व्वदेवताः ॥ देवाय दत्त्वा नैवेद्यं द्बिजाय न प्रयच्छति । भस्मीभूतञ्च नैवेद्यं पूजनं निष्फलं भवेत् ॥ देवदत्तं न भोक्तव्यं नैवेद्यञ्च विना हरेः । प्रशस्तं सर्व्वदेवेषु विष्णोर्नैवेद्यभोजनम् ॥ शूदस्य तद्भक्षणविधिर्यथा, -- शूद्रश्चेद्धरिभक्तश्च नैवेद्यभोजनोत्सुकः । आमान्नं हरये दत्त्वा पाकं कृत्वा च खादति ॥ इति श्रीकृष्णजन्मखण्डे २१ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णुनैवेद्यभोजनफलादि स्कान्दे । कृत्वा चैवोपवासन्तु भोक्तव्यं द्वादशीदिने । नैवेद्यं तुलसीमिश्रं हत्याकोटिविनाशनम् ॥ पाद्मे । हृदि रूपं मुखे नाम नैवेद्यमुदरे हरेः । पादोदकञ्च निर्म्माल्यं मस्तके यस्य सोऽच्युतः ॥ स्कान्दे । अग्निष्टोमसहस्रैश्च वाजपेयशतैस्तथा । तुल्यं फलं भवेद्देवि ! विष्णोर्नैवेद्यभक्षणात् ॥ पादोदकञ्च निर्म्माल्यं नैवेद्यञ्च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः ॥ वह्वृचगृह्यपरिशिष्टे । पवित्रं विष्णुनैवेद्यं सुरसिद्धर्षिभिः स्मृतम् । अन्यदेवस्य नैवेद्यं भुक्त्वा चान्द्रायणञ्चरेत् ॥ स्वदत्तमिति विशेषणीयम् ॥ स्मृतौ । ब्रह्मचारिगृहस्थैश्च वनस्थयतिभिस्तथा । भोक्तव्यं विष्णनैवेद्यं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ अपि च । विष्णोर्निवेदितं पुष्पं नैवेद्य वा फलं जलम् । प्राप्तिमात्रेण भोक्तव्यं त्यागेन ब्रह्महा जनः ॥ भ्रष्टश्रीर्भ्रष्टबुद्धिश्च भ्रष्टज्ञानो भवेन्नरः । यस्त्यजेद्विष्णुनैवेद्यं भाग्येनोपस्थितं शुभम् ॥ प्राप्तिमात्रेण यो भुङ्क्ते भक्त्या विष्णुनिवेदितम् । पुंसां शतं समुद्धृत्य जीवन्मुक्तः स्वयं भवेत् ॥ विष्णुनैवेद्यभोजी यो नित्यं वा प्रणमेद्धरिम् । पूजयेत् स्तौति वा भक्त्या स विष्णुसदृशो भवेत् ॥ पुंश्चल्यन्नमवीरान्नं शूद्रश्राद्धान्नमेव च । यद्धरेरनिवेद्यञ्च वृथामांसमभक्षणम् ॥ शिवलिङ्गप्रदत्तान्नं यदन्नं शूद्रयाजिनाम् । चिकित्सकद्बिजान्नञ्च देवलान्नं तथैव च ॥ कन्याविक्रयिणामन्नं यदन्नं योनिजीविनाम् । अशुद्धान्नं पर्य्युषितं सर्व्वभक्ष्यावशेषकम् ॥ शूद्रापतिद्बिजान्नञ्च वृषवाहद्विजान्नकम् । अदीक्षितद्विजानाञ्च यदन्नं शवदाहिनाम् ॥ अगम्यागामिनाञ्चैव द्विजानामन्नमेव च । मित्रद्रुहां कृतघ्नानामन्नं विश्वासघातिनाम् ॥ मिथ्यासाक्ष्यप्रदानाञ्च ब्राह्मणानान्तथैव च । एतत् सर्व्वं विशुध्येत विष्णोर्नैवेद्यभक्षणात् ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३० अध्यायः ॥ * विष्णोर्निवेदितान्नेन यष्टव्याः सर्व्वदेवताः । पितरोऽतिथयश्चैवमिति वेदेषु विश्रुतम् ॥ अमृतं सर्व्ववस्तूनां मिष्टं सारं सुदुर्लभम् । विष्णोर्निवेदितान्नस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ यदृच्छया तन्नैवेद्यं यो भुङ्क्ते साधुसङ्गतः । षष्टिवर्षसहस्राणां प्राप्नोति तपसां फलम् ॥ यो निवेद्य हरिं भुङ्क्ते भक्त्या भुक्तश्च नित्यशः । किं वा तपस्या सुतरां स हरेस्तेजसा समः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३७ अध्यायः ॥ शिवनैवेद्ये विशेषो यथा, बह्वृचगृह्यपरिशिष्टे । अग्राह्यं शिवनैवेद्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् । शालग्रामशिलास्पर्शात् सर्व्वं याति पवित्रताम् ॥ शालग्रामशिलायां शिवपूजने तद्ग्राह्यम् । इत्याह्निकतत्त्वम् ॥” कालिकापुराणे । “यो यद्देवार्च्चनरतः स तन्नैवेद्यभक्षकः । केवलं सौरशैवे तु वैष्णवो नैव भक्षयेत् ॥ वैष्णवपदमन्यदेवोपासकपरम् । समानन्त्वन्यनैवेद्यं भक्षयेदन्यदैवतः । एतदन्योत्सृष्टपरम् । नन्दिकेश्वरपुराणे । दत्त्वा नैवेद्यवस्त्रादि नाददीत कथञ्चन । त्यक्तव्यं शिवमुद्दिश्य तदादाने न तत्फलम् ॥ इति शिवदत्ते विशेषः । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ स्वदत्तशिवनैवेद्यस्यापि भक्त्या भक्ष्यत्वमुक्तं यथा, रोगं हरति निर्म्माल्यं शोकन्तु चरणादकम् । अशेषं पातकं हन्ति शम्भोर्नैवेद्यभक्षणम् ॥ इति शाक्तानन्दतरङ्गिणी ॥ शिवनैवेद्यस्याग्राह्यत्वकारणं यथा, -- राधिकोवाच । एवम्भूतस्य च विभो ! सर्व्वेशस्य महात्मनः । न शस्तं कथमुच्छिष्टं ब्रूहि सन्देहभञ्जन ! ॥ श्रीकृष्ण उवाच । शृणु देवि ! प्रवक्ष्येऽहमितिहासं पुरातनम् । पापेन्धनानां दहने ज्वलदग्निशिखोपमम् ॥ सनत्कुमारो वैकुण्ठमेकदा च जगाम ह । ददर्श भुक्तवन्तञ्च नाथं नारायणं द्बिजः ॥ तुष्टाव गूढैः स्तोत्रैश्च ग्रणम्य भक्तितो मुदा । अवशेषं ददौ तस्मै सन्तुष्ठो भक्तवत्सलः ॥ प्राप्तमात्रेण तत्रैव भुक्तं तेनैब किञ्चन । किञ्चिद्ररक्ष बन्धूनां भक्षणाय च दुर्लभम् ॥ सिद्धाश्रमे च तद्दत्तं गुरवे शूलपाणिने । भक्त्युद्रेकाच्च तत् सर्व्वं भुक्तञ्च प्राप्तिमात्रतः ॥ भुक्त्वा सुदुर्लभं वस्तु ननर्त्त प्रेमविह्वलः । पुलकाञ्चितसर्व्वाङ्गः साश्रुनेत्रो मुदान्वितः ॥ गायन्मम गुणं भक्त्या सुकण्ठः पञ्चवक्त्रतः । रागभेदैकतानेन तालमानेन सुन्दरम् ॥ पपात डमरुर्हस्तात् शूलञ्च व्याघ्रचर्म्म च । स्वयं निपत्य पश्चाच्च रुदन्मूर्च्छामवाप च ॥ अतीवकमनीयैतद्रूपध्यानैकमानसः । सहस्रदलमध्यस्थं मां पश्यन् हृत्सरोरुहे ॥ एतस्मिन्नन्तरे देवी दुर्गा दुर्गतिनाशिनी । मुदा जगाम शीघ्रं तत् प्रसन्नवदनेक्षणा ॥ रुदन्तं मूर्च्छितं दृष्ट्वा निपतन्तञ्च भक्तितः । प्रहस्य वार्त्तां पप्रच्छ कुमारं शूलपाणिनः । सर्व्वं तां कथयामास कुमारः संपुटाञ्जलिः । श्रुत्वा चुकोप सा देवी शिवं प्रस्फुरिताधरा ॥ तां शप्तुमुद्यतां देवीमुत्थाय च त्रिलोचनः । बोधयामास विविधं तुष्टाव संपुटाञ्जलिः ॥ श्रुत्वा मनोहरं स्तोत्रं न शशाप शिवं शिवा । दुष्टञ्चक्रे तदुच्छिष्टमभक्ष्यं विदुषामपि ॥ पार्व्वत्युवाच । सुचिरञ्च तपस्तप्त्वा मया लब्धस्त्वमीश्वरः । त्वया विष्णोः प्रसादेन वञ्चिताहं कथं विभो । यतो न दत्तन्नैवेद्यं विष्णोर्मह्यं त्वयाधुना । अतो मत्तो गृहाणैतत् फलमेव महेश्वर ! अद्यप्रभृति ये लोका नैवेद्यं भुञ्जते तव । ते जन्मैकं सारमेया भविष्यन्त्येव भारते ॥ इत्यक्त्वा पार्व्वती मानाद्रुरोद पुरतो विभोः । दृष्टिः पपात तत्कण्ठे नीलकण्ठो बभूव सः ॥ तदा शिवः शिवां भक्त्या कृत्वा वक्षसि सादरम् । तन्मानभङ्गं स्तोत्रेण विनयेन चकार ह ॥ करेण चक्षुषोर्नीरं संमृज्य च पुनः पुनः । बोधयामास विविधैर्नीतिवाक्यैर्मनोहरैः ॥ परितुष्टा च सा देवी भर्त्तारं समुवाच ह । कलेवरञ्च त्यक्ष्यामि नैवेद्येन विना हरेः ॥ विभर्म्मि देहं सततं तव सौभाग्यवर्द्धितम् । कथं वहामि सौभाग्यरहितञ्च कलेवरम् ॥ अपूर्ब्बं तव नैवेद्यं जन्ममृत्युजराहरम् । कृतं दुष्टं यतस्तस्मात् पश्य देहं त्यजामि च ॥ लिङ्गोपरि च यद्दत्तं तदेवाग्राह्यमीश्वर ! । सुपवित्रं भवेत्तत्र विष्णोर्नैवेद्यमिश्रितम् ॥ इत्येवमुक्त्वा सा देवी देहं त्यक्तुं समुद्यता । त्रस्तो हरस्तत्पुरतः स्तुत्वा च स्वीचकार ह ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्ण जन्मखण्डे ३७ अः ॥ तत्कारणान्तरं यथा, -- श्रीदेव्युवाच । दुर्लभं तव निर्म्माल्यं ब्रह्मादीनां कृपानिधे ! । तत् कथं परमेशान ! निर्म्माल्यं तव दूषितम् ॥ ईश्वर उवाच । माभैर्मार्भैर्महादेवि ! ज्ञानसारं शृणु प्रिये । एतज्ज्ञानं महादेवि ! सारात्सारं परात्परम् ॥ पञ्चभूतात्मकं देवि मुखं मे परिकीर्त्तितम् । मध्यस्थानं स्थितं तत्तु तन्मुखं परमेश्वरि ! ॥ श्यामलं तत्तु ईशानं सदा ऊर्द्धं सुचिस्मिते ! । कालाग्निरूपिणं तत्तु सर्व्वशक्तिमयं सदा । तेजोमयं महेशानि मुखमूर्द्ध्वं वरानने ! ॥ क्षीरोदमन्थने देवि उत्थितं गरलं विषम् । उत्थितं गरलं यत्तु ब्रह्माण्डनाशकारकम् ॥ तदेव गरलं देवि हस्ते कृत्वा तु तद्बिषम् । कृष्णाञ्जननिभं दिव्यं गरलं जलवत्तदा ॥ मम हस्ते महेशानि आविरासीत् शुचिस्मिते । ततः करतलीकृत्य तद्बिषं परमेश्वरि ॥ निपीय तद्बिषं सूक्ष्मं तीक्ष्णं ब्रह्माण्डनाशकम् । ततः श्याममुखे देवि न पीत्वा तद्बिषं प्रिये ॥ तद्विषं कण्ठदेशे तु स्थितं हि सर्व्वदा मम । ततःप्रभृति देवेशि मुखं ज्वालायते सदा ॥ कण्ठे तु कलुषं भूत्वा सदा तिष्ठति कामिनि । ततःप्रभृति देवेशि नीलकण्ठत्वमाप्नुयाम् ॥ ईशानं मन्मुखं देवि परं ब्रह्म वरानने । प्रत्यङ्गिरामयं देवि मन्मुखं कमलानने ॥ साक्षात् ज्योतिर्मयी देवी सदा मे मुखसंस्थिता । पत्रं वा यदि वा पुष्पं जलं वा वरवर्णिनि ॥ अन्यं हि परमेशानि उपचारं मनोहरम् । यो दद्यात् परमेशानि मन्मुखोपरि पार्व्वति ॥ अग्राह्यं तत्तु निर्म्माल्यं साक्षाद्ब्रह्ममयं ततः । एतत्तु परमेशानि निर्म्माल्यं यस्तु धारयेत् ॥ स भ्रष्टो जायते देवि निष्कृतिर्नास्ति तत्र वै । अग्राह्यं मम निर्म्माल्यं अतएव वरानने ॥ यद्दत्तं मन्मुखे देवि पुष्पं वा पत्रमुत्तमम् । तन्निर्म्माल्यं महेशानि ! गृह्णीयात् शिरसा सदा ॥ स ब्रह्मतेजसा तस्य समतां याति सुन्दरि ! । न दद्याद्यदि देवेशि ! उपचारं शुचिस्मिते ! ॥ लिङ्गापरि वरारोहे ! यश्च तस्य शुचिस्मिते । निगदामि शृणु प्रौढे वचनं मम कामिनि ॥ स एव नारकी भूत्वा नरकं सर्व्वदाप्नुयात् । अशेषनरकं भुक्त्वा अशेषयोनिमाव्रजेत् ॥ अशेषस्थावरं देवि जङ्गमञ्च तथा प्रिये । भुक्त्वा तु सर्व्वपापान् स अशेषक्रिमितां व्रजेत् ॥ शृणु देवि प्रवक्ष्यामि उच्छिष्टं मम पार्व्वति । उपचारं स्थापयित्वा पूतं पात्रान्तरे प्रिये ॥ कृत्वा तु मन्त्रपूतं हि उपचारं निवेदयेत् । वामदेवादि देवेशि मुखेषु वरवर्णिनि ॥ भक्षणं मम देवेशि ब्रह्माण्डसृष्टिकारकम् । एतद्धि परमेशानि ! ब्रह्मादीनां सुदुर्लभम् ॥ अशुचिर्व्वा शुचिर्व्वापि उच्छिष्टं भक्षयेद्यदि । स एव परमाराध्यः साक्षाद्ब्रह्म शुचिस्मिते ॥ उच्छिष्टभक्षणे कामी स एव श्रीसदाशिवः । निर्म्माल्यं दृढभक्तित्वाद्गृह्णीयाद्यस्तु पार्व्वति ॥ प्रथमं विष्णवे दत्त्वा विष्णुमन्त्रेण सुन्दरि । निर्म्माल्यं मम देवेशि विष्णोर्ग्राह्यं वरानने ॥ देवासुरमनुष्याश्च गन्धर्व्वाः किन्नरादयः । ते सर्व्वे परमेशानि वराकाः क्षुद्रबुद्धयः ॥ निर्म्माल्येषु च देवेशि ! अधिकारी कथं भवेत् ॥ इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे । १३ । १४ । पटलः ॥
|